➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽
Pierwsze rodzime odmiany cisów – w stosunku do 212- letniej historii polskiego szkółkarstwa powstały dość późno, bo w latach 20-tych XXw. Ich hodowcą był Antoni Wróblewski (15.VII.1881r., Byki – 19.IV.1944r., Kórnik) – ogrodnik samouk – szkółkarz, dendrolog, mykolog i pomolog. Życiorys Wróblewskiego obfitował w wiele ciekawych wydarzeń. W młodości podczas zaborów był kilkukrotnie więziony za działalność konspiracyjną prowadzoną w ramach PPS-u. Jako emisariusz tej partii podróżował do Stanów Zjednoczonych. Ucząc się zawodu odbywał praktyki w najlepszych w owym czasie krajowych szkółkach. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu. Po powrocie z Francji i po odbyciu jeszcze krótkich praktyk został instruktorem i sam zaczął uczyć innych w różnych ośrodkach. W końcu trafił do Zakładów Ogrodniczych ,,Fredrów’’ (około 1920 r.) w Beńkowej Wiszni. Zakłady te należały do Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego, a nazwa wzięła się stąd, że ziemię pod nie zakupiono od rodziny Aleksandra Fredry. Wróblewski we ,,Fredrowie’’ zakładał szkółki i arboretum. W tym również czasie, jako jeden z inicjatorów brał udział w utworzeniu Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. Udzielał się także naukowo i społecznie w wielu innych organizacjach, szkołach i towarzystwach. Wiosną 1927 opuścił Wschodnią Małopolskę i przeniósł się do Kórnika pod Poznaniem. Objął tam – w utworzonych w 1925 r. ,,Ogrodach Kórnickich’’ – Dział Dendrologii i Pomologii. Wtedy to właśnie rozpoczął się okres największego dorobku naukowego Antoniego Wróblewskiego. Swą pracę zaczął od przewiezienia z ,,Fredrowa” kolekcji drzew i krzewów. Sprowadzał również wiele roślin z zagranicy, posiadając kontakty z ogrodnikami na całym świecie i będąc członkiem towarzystw dendrologicznych – polskiego, angielskiego, amerykańskiego, czeskiego, francuskiego i niemieckiego. W ciągu kilku lat stworzył kolekcję drzew, krzewów oraz bylin najbogatszą w Polsce i liczącą się w Europie (w 1937 r. było to ponad 4.000 gatunków i odmian roślin ozdobnych i 1.000 owocowych). Efekty jego pracy możemy podziwiać do dzisiaj, spacerując po Arboretum Kórnickim. Wróblewski poza rozbudową i prowadzeniem szkółek oraz kształceniem praktykantów zaangażowany był w wiele programów badawczych, w tym w hodowlę nowych odmian drzew i krzewów. Wśród wielu rodzajów roślin nad którymi pracował był oczywiście cis. Razem otrzymał 8 odmian, w tym 7 cisa pospolitego (Taxus baccata) – ‘Aurea Decora’ (w 1928 r.), ‘Aurea Hoseri’ (w 1928 r.), ‘Aurea Nova’ (w 1928 r.), ‘Goplana’ (przed 1928 r.), ‘Hoseri’ (przed 1928 r.), ‘Compacta Kobendzii’ (przed 1928 r.) i bliżej nieznana ‘Compacta Wierdakii’ (w 1928 r.) oraz jedną cisa pośredniego (Taxus x media) – ‘Wróblewski’ (w 1928 r.). Patrząc na daty powstania części tych odmian („przed 1928 r.”) można zaryzykować stwierdzenie, że nie powstały one w Kórniku lecz jeszcze w Beńkowej Wiszni i przyjechały do Kórnika wraz z ich hodowcą. Jeśli chodzi o nazwy odmian to Wróblewski był autorem wszystkich, poza cisem pośrednim ‘Wróblewski’. Ten, prawdopodobnie na skutek powojennego zamieszania, został zarejestrowany jako cis japoński (Taxus cuspidata) ‘Fastigiata’. Figurował tak w kolekcji przez wiele lat, aż odnalazł go i ,,zrehabilitował’’ dendrolog docent Włodzimierz Seneta. Nazwę odmiany nadał na cześć hodowcy oraz opisał ją we własnym opracowaniu ,,Drzewa i krzewy iglaste’’(Wydanie I z 1981 r. oraz kolejne). Inny cis – ‘Goplana’- w inwentarzu Antoniego Wróblewskiego figurował jako ‘Erecta Goplana’ – nazwa z biegiem czasu została uproszczona, być może aby nie mylić jej z zupełnie odrębną grupą ‘Erecta’. Aż cztery odmiany nazwał na cześć swoich przyjaciół z branży. Dwie odmiany – ‘Hoseri’ i ‘Aurea Hoseri’ – sławiły Piotra (II) Hosera – pioniera ogrodnictwa polskiego, współtwórcę i wykładowcę Wydziału Ogrodniczego SGGW, doktora honoris causa oraz znanego szkółkarza – założyciela Szkółek Żbikowskich. Antoni Wróblewski niezmiernie go cenił i z całą pewnością darzył sporym sentymentem praktyki, które kiedyś przed laty odbył u swego nauczyciela. Odmiana ‘Compacta Kobendzii’ została nazwana na cześć Romana Kobendzy – botanika i dendrologa, profesora SGGW oraz wielkiego propagatora ochrony Puszczy Kampinoskiej. Odmiana ‘Compacta Wierdakii’ wywodziła się z kolei od nazwiska Szymona Wierdaka. Był on profesorem Wydziału Lasowego Politechniki Lwowskiej i Botaniki Leśnej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz jednym z inicjatorów powstania Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego (w powstałym Towarzystwie pełnił funkcję redaktora naczelnego Rocznika PTD – czasopisma naukowego wydawanego od 1926 r.). Tymczasem rozpoczęła się zawierucha II wojny światowej. Bezpośrednio po napaści niemieckiej na Polskę Wróblewski ledwo uniknął śmierci – przed rozstrzelaniem uchroniła go tylko międzynarodowa renoma. Początkowo pozwolono mu pod dozorem okupanta na kierowanie zakładem, ale na początku 1942 r. został zdegradowany. Od tego czasu nie miał już zupełnie wpływu na masowy rabunek roślin i niszczenie własnego naukowego dorobku. Podupadając na zdrowiu zmarł w 1944 r. Wiele jednak cennych kolekcji drzew i krzewów nie zostało zagrabionych – szczęśliwie przetrwały również cisy. W dużej mierze ocalono również dokumentację dotyczącą ewidencji taksonomicznej. Pozwoliło to na usystematyzowanie posiadanych zbiorów kolekcji, odtworzenia mateczników i powrót do normalnego funkcjonowania ale już w zupełnie innej powojennej rzeczywistości... Odmiany cisów hodowli Wróblewskiego z powodu wojny weszły do sprzedaży z dużym opóźnieniem. Tylko ‘Aurea Decora’ i ‘Aurea Hoseri’ pojawiły się w ofercie Ogrodów Kórnickich w 1939 r. Pozostałe były oferowane dopiero u schyłku lat czterdziestych XX w. (z całą pewnością rośliny wyprodukowane przed wybuchem wojny). ‘Goplana’ znalazła się w ofercie handlowej macierzystych szkółek jako ostatnia – dopiero w 1955 r. Należy podkreślić, że okres „gospodarki planowej” nie był dla cisów zbyt łaskawy – powstałe urzędowe dobory roślin faworyzowały gatunki proste w produkcji i szybko dające efekt odbudowy w zniszczonym kraju. Hodowca nie zdążył przed śmiercią opisać w literaturze fachowej żadnej ze swych odmian cisów . Część z nich opisał Henryk Chylarecki w 1957 r., a więc kilka lat po wprowadzeniu ich do sprzedaży. Najpóźniej opisane zostały odmiany ‘Wróblewski’ i ‘Compacta Kobendzii’ (jako ‘Kobendzii’) – w 1981 r. przez docenta Włodzimierza Senetę. Cisy Antoniego Wróblewskiego oferowane były głównie przez Szkółki Kórnickie (powojenna nazwa Ogrodów Kórnickich), z rzadka również przez inne zakłady. Dziś pamięć o nich nieco już poszarzała – gdzieniegdzie produkowana jest ‘Aurea Decora’, inne odmiany bardzo sporadycznie. W Szkółkach Olszanowski są i będą „żelazną pozycją” w cisowej ofercie, bo z całą pewnością warto je sadzić.
➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽
Mariusz Olszanowski
Osiem odmian Antoniego Wróblewskiego.
1. Cis pospolity Taxus baccata–‘Aurea Decora’ (1928 r.)
Odmiana, zaliczana do grupy okrywowych, charakteryzuje się rozłożystym pokrojem i powolnym wzrostem. Igły mają długość 2,5-3 cm, na pędach tegorocznych są złotożółte, z wąskim zielonym paskiem biegnącym przez środek. Późnym latem żółte zabarwienie zanika i pozostaje tylko wąski pasek na brzegu igły. Płeć żeńska - krzew zawiązuje nasiona otoczone osnówkami, które jesienią ładnie kontrastują z igłami. W uprawie wymaga gleb przeciętnych lub żyznych, zwięzłych, umiarkowanie wilgotnych, stanowisk lekko ocienionych lub cienistych. Nadaje się na niskie, strzyżone żywopłoty, gdyż krzewy mogą być intensywnie cięte i formowane
2. Cis pospolity Taxus baccata - ‘Aurea Hoseri’ (w 1928 r.)
3. Cis pospolity Taxus baccata - ‘Aurea Nova’ (w 1928 r.),
4. Cis pospolity Taxus baccata - ‘Goplana’ (przed 1928 r.),
5. Cis pospolity Taxus baccata - ‘Hoseri’ (przed 1928 r.),
6. Cis pospolity Taxus baccata - ‘Compacta Kobendzii’ (przed 1928 r.)
7. Cis pospolity Taxus baccatai - ‘Compacta Wierdakii’ (w 1928 r.) - odmiana bliżej nieznana
8. Cis pośredni Taxus x media – ‘Wróblewski’ (w 1928 r.).
9. Cis pospolity Taxus baccata - "Jan Paweł Wielki"
➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽
Odmiana P. Olszanowskiego powstała około 1980 r. Najprawdopodobniej jest przypadkową siewką cisa pospolitego (Taxus baccata) 'Aurea' – egzemplarza rosnącego w parku w Lipnie koło Niemodlina.
Okaz mateczny ma pokrój drzewiasty, szeroko stożkowy, dość regularny i gęsty. Zbudowany jest z pięciu wyprostowanych pędów głównych, spośród których jeden nieznacznie góruje nad pozostałymi, i z odchodzących od nich pod kątem 20 - 45° pędów bocznych. W młodości egzemplarz mateczny rósł dość silnie, miał zaznaczony wyraźny i pojedynczy przewodnik oraz luźniejszą budowę. W chwili obecnej wzrost jest słabszy, szczególnie na wysokość, a roślina się zagęszcza. W wieku około 26 lat ma wysokość 2,6 m i średnicę 2,4 m w najszerszym miejscu. Igły są proste lub lekko wygięte i bardzo zróżnicowane pod względem długości. Przeważają te o wymiarach 17 – 25 mm x 2,5 mm. Najkrótsze mają długość około 10 mm, natomiast na pędach przewodnich występują igły o długości do 45 mm i szerokości 3 mm. Większość igieł odstaje od pędów pod kątem 50 - 60° (70°). Igły na młodych przyrostach mają barwę złocistożółtą. Utrzymuje się ona jednak dość krótko, później żółta jest tylko obwódka, ale ta też szybko się zwęża i jesienią jest słabo zauważalna. Zimą obwódki bieleją, zaczynają się poszerzać i znów stają się wyraźniejsze. Igły dwuletnie są ciemnozielone, ale mogą posiadać mniej lub bardziej zauważalne białawe resztki obwódek lub tylko jaśniejsze plamy. Pędy na młodych przyrostach są żółte od góry (później miedziane) i jasnozielone od spodu. Płeć: „zasadniczo żeńska” (pojęcie wprowadził W. Seneta dla odmian żeńskich na których można spotkać kwiaty męskie (Seneta W. 1981. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa, s. 451)), kwiaty męskie występują nie w każdym roku i z różnym nasileniem – w 2008 r. było ich więcej niż żeńskich. Owocowanie ma również bardzo różne natężenie. Okaz mateczny wykazuje dobrą mrozoodporność w warunkach klimatycznych południowo – zachodniej Polski (Zawada koło Opola). Mrozoodporność będzie badana w innych rejonach kraju.
Odmiana czci pamięć naszego najwybitniejszego rodaka tych czasów - Jana Pawła II.
➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽➽
Mgr inż. Mariusz Olszanowski
10. Cis pośredni Krakus
11. Cis pośredni "Prof. Gorczyński", Taxus x media 'Profesor Gorczyński'
Odmiana o pokroju kolumnowym, zwartym i sztywnym. Jest stosunkowo wąska, docelowo jednak szersza niż odm. 'Wojtek'. Krzewy rosną silnie, ale są mocno zagęszczone przez krótkie pędy wyrastające na przewodnikach. Barwa ciemnozielona. Igły bardzo długie - najdłuższe wśród odmian kolumnowych - do 40 mm i dość szerokie - 3 mm. Płeć męska.
Wysokość 5 m, średnica na 3 m - 1m (góra krzewu nieznacznie szersza) po 35 latach.
Odmiana wyselekcjonowana w PAN Ogrodzie Botanicznym CZRB w Warszawie - Powsinie z populacji siewek cisa pośredniego 'Hicksii' około roku 1966. Opisana przez hodowcę - Pana mgr Andrzeja Marczewskiego - pierwszy raz w 1991 r. ("Prace Ogrodu Botanicznego PAN"), drugi raz w 2002 r. w czasopiśmie branżowym "Szkółkarstwo" nr 2.
12. Cis pośredni "Prof.Kobendza", Taxus x media 'Profesor Kobendza'
Odmiana o wyprostowanym, gęstym, szerokokolumnowym pokroju. Młode krzewy początkowo rosną bardzo wąsko, poszerzają się stopniowo z upływem lat. Wzrost jest bardzo silny - do 50 cm rocznie, co czyni tę odmianę jedną z najszybciej rosnących wśród cisów. Igły średniej długości - 20-25 mm (maks. 35 mm) i 2,5 mm szerokości. Barwa ciemnozielona, podobna do cisa pośredniego 'Hicksii'. Płeć męska. Wysokość 5,2 m, średnica na 2,5 m - 1,6 m po 29 latach.
Odmiana wyselekcjonowana w PAN Ogrodzie Botanicznym CZRB w Warszawie - Powsinie z populacji siewek cisa pośredniego (T. x media) w 1978 r. Opisana przez hodowcę-Pana mgr Andrzeja Marczewskiego w 2003 r. w czasopiśmie "Szkółkarstwo" nr 3.
13. Cis pośredni Wojtek, Taxus ×media 'Wojtek'.
Odmianę tą znaleziono pośród siewek cisa ‘Hicksii’ w podwarszawskiej szkółce Jana Grąbczewskiego. Jest wielopędowym krzewem o wąskim pokroju, tworzącym proste, lekko rozszerzające się ku wierzchołkowi słupy. Odmiana charakteryzuje się dosyć wolnym tempem wzrostu, po 10 latach uprawy osiąga około 2 metry wysokości. Wszystkie pędy są wzniesione, wyprostowane i sztywne, odporne na wyleganie pod ciężarem śniegu lub na skutek silnych podmuchów wiatru. Ciemnozielone, błyszczące igły, o długości 2-3 centymetrów, okalają pędy promieniście. Cisy należą do roślin rozdzielnopłciowych, dwupiennych. Na jednych osobnikach tworzą się wyłącznie kwiaty męskie, zaś na innych wyłącznie kwiaty żeńskie. ‘Wojtek’ jest klonem męskim, stąd w przeciwieństwie do odmian żeńskich, nie tworzy nasion z czerwonymi osnówkami.
Taxus ×media 'Wojtek' dobrze rośnie zarówno w cieniu, jak i w miejscach nasłonecznionych, na glebach zasobnych w składniki pokarmowe, wilgotnych, najlepiej głębokich, świeżych i wapiennych, nie znosi natomiast terenów podmokłych oraz okresowo zalewanych. Cis pośredni jest łatwiejszy w uprawie od cisa pospolitego przede wszystkim ze względu na niższe wymagania wilgotnościowe oraz większą mrozoodporność. Gęsty i bogato rozgałęziony system korzeniowy pozwala na przesadzanie nawet dużych okazów. ‘Wojtek’ wykazuje pełną mrozoodporność.Odkrywca, hodowca (selekcjoner): Włodzimierz Seneta. Wprowadzenie do handlu: Jan Grąbczewski lata 1970.
14. Cis pospolity Aurea Rogów
15. Cis piśredni "Chudy"
16. Cis "Książe"
17. Cis pośredni "Mecenas"
18. Cis pośredni "Oliwka". Nowa, warta uwagi odmiana cisa o pokroju wąskokolumnowym, gęstym i regularnym. Tempo wzrostu dość szybkie. Dorasta do wysokości 2-3 m i 0,6-1,2 m szerokości. Igły 3-3,5 cm długości i do 2,5 mm szerokości, zaostrzone, delikatne, skierowane ku górze, przylegające do pędu. Młode, wiosenne przyrosty charakterystyczne, oliwkowozielone; starsze intensywnie ciemnozielone. Odmiana żeńska, intensywnie owocująca jesienią. Owoce długo utrzymują się na roślinach. Odporna na mróz, czasami igły mogą być uszkadzane przez mroźne wysuszające wiatry. Wymaga gleb żyznych, przepuszczalnych, o umiarkowanej wilgotności i odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Tolerancyjna względem światła: rośnie dobrze zarówno w pełnym słońcu jak i w cieniu. Pierwsza publikacja: Dr Adam Marosz 2005 Szkółkarstwo. Odkrywca, hodowca (selekcjoner): Mgr inż. Joanna Widaj Polska; wprowadzenie do handlu: Acrocona Szkółki Drzew i Krzewów Ozdobnych Joanna Widaj 2005.
19. Cis pośredni "Zakręt"
20. Cis japoński 'Zen-Dan'
21. Cis pospolity 'Brzeg'. Odmiana z grupy okrywowych, o żółtych igłach (jesienią i zimą żółtozielonych). Uzyskana z siewu nasion przez Kazimierza Kulasa, szkółkarza z Pisarzowic k. Brzegu. Wymaga gleb przeciętnych lub żyznych, zwięzłych, umiarkowanie wilgotnych, stanowisk lekko ocienionych lub cienistych. Polecana do ogrodów przydomowych, kolekcji roślin iglastych, starych ogrodów i zabytkowych parków. Krzewy nadają się do obsadzania łagodnych skarp oraz do kompozycji z kolumnowymi i kulistymi formami iglaków. Wprowadzenie do handlu: Szkółki Kulas, Pisarzowice k. Brzegu lata 1990. Szkółki Kulas, Pisarzowice.
22. Cis ‘Goplana’
23. Cis Taxus x media 'Stefania'®,
24. Taxus "Krzysztof"
25. Cis pospolity "Kórnik".
26. Cis "Jan Król"
Cisy wykolorowane na zielono - mam.
